પારડીવાલાની 'ટંડુરસ્ટીની રક્સા' !

નવી શ્રેણી... ઝાંઝવું નામે ગામ 

નામ એમનું એદલજી સોરાબજી પારડીવાલા, છેક અંગ્રેજોના જમાનામાં એ બોમ્બે હાઈકોર્ટમાં વકીલાત કરતા હતા. (એવું તે પોતે કહેતા હતા.) એ વખતે એમની સામે ભલભલા અંગ્રેજો પણ ફફડતા. (એવું પણ એ પોતે જ કહેતા હતા.) 

અને મોહનલાલ કરમચંદ ગાંધી નામના નવાસવા વકીલને અહીં કોઈ ખાસ કેસો મળતા નહોતા ત્યારે એમણે જ એ એમ. કે. ગાંધી નામના વકીલને સલાહ આપેલી કે ‘ડિકરા, આમ બધ્ધી જ વાતમાં સચ્ચાઈનું પૂંછરું ઝાલી રાખસે તો તારી વકીલાતની દુકાન ઇન્ડિયામાં ચાલસે નંઈ. એના કરતાં પેલો સાઉથ આફ્રિકાવાલો દાદા અબ્દુલ્લા એની પેઢીના વાસ્તે તને નોકરી કરવા બોલાવતો છે, તો તાં ત્રાઈ કરવામાં કોઈ વિચારવાનું કારણ નીં મલે.’ (આવું પણ એદલજી પારડીવાલા પોતે જ કહેતા.)

અમારા દક્ષિણ ગુજરાતમાં જ્યાં ઉદવાડા ગામમાં પારસીઓની ‘ઘન્ની જ વસ્તી થેવ’ તે એવણનું મૂળ વતન, પણ મુંબઈમાં ‘ઘન્ની સારી’ કમાઈ કીધા પછી એવણ નજીકના કિલ્લા પારડી નામના ગામે એક ‘ઘજમજેની’ બંગલી બનાવીને રહેતા હતા. અને અડસઠ વરસના થઈ ગયેલા હોવા છતાં એકદમ ‘કકરા’ હતા.

એદલજી પારડીવાલાના અમુક કિસ્સાએ એ જમાનામાં મશહૂર હતા. જેમકે એકવાર એમણે સુરત ડિસ્ટ્રીક્ટના ધોળિયા (અંગ્રેજ) કલેક્ટરને એની જ બંધ કેબિનમાં પારસી બોલીમાં ‘ગધેરો’ કીધેલો ! 

પેલા અંગ્રેજે પુરા બે વરસ પછી એદલજી ઉપર માનહાનિનો કેસ ઠોકેલો. તમે પૂછો કે ‘કેમ બે વરસ પછી ?’ તો એદલજી આંખ મિંચકારીને કહેતા ‘એ ગધેરાને બે વરસ પછી જાનવા મઈલું કે ગુજરાતીમાં ગધેરો એટલે અંગ્રેજીમાં ડોન્કી !’

તમે પૂછો કે ‘પછી એ કેસમાં શું થયેલું ?’ 

તો એદલજી મલાવી મલાવીને આખો કેસમાં કેવો ડ્રામો થયેલો તે કહી સંભળાવે : ‘મેં તો કોરટમાં અડધો ડઝન વિટનેસને બોલાવીયા ! બધ્ધાંને વિટનેસ બોક્સમાં ઊભા રખીને પૂછું ‘ધિયાનથી જોવો, આ સામ્મે બેથેલો ગોરો માનસ, જરા બી ગધેરા જેવો લાગે ચ? હવે યાદ કરો, મેં એવણને ગધેરો કીધું હોય તેવું તમુને યાદ આવે ચ કે ?’’

કોર્ટના જજસાહેબ અકળાઈ ગયેલા કે ‘મિસ્ટર પારડીવાલા વોટ ઇઝ ધીસ ?’ ત્યારે એદલજીએ કીધેલું કે ‘આઇ એમ જસ્ટ ટ્રાઇંગ ટુ પ્રુવ કે મેં આ ગોરા માનસને ગધેરો કીધો હોય તેનું કોઈ વિટનેસ જ નીં મલે.’

છેવટે જ્યારે પેલા અંગ્રેજ કલેક્ટરના વકીલે દલીલો વડે એમ ઠસાવ્યું કે આરોપીએ મારા અસીલને બંધ કેબિનમાં, ખાનગીમાં ‘ગધેરો’ યાને કે ‘ડોન્કી’ કીધા હતા. 

ત્યારે એદલજીએ સામી દલીલ કરી કે ‘એવણ આ ખાનગી વાતને ખાનગી જ રાખતે તો બદનક્ષી થતે જ નીં ને ? તમારા અસીલ અંઈ કોરટમાં આવીને આખી વાતનો ઢંઢેરો પીટે ચ, તેમાં બદનક્ષી કરનાર કોણ ? હું કે તમારો અસીલ ?’

ખેર, આવી દલીલથી સામેના વકીલે એક વાત તો સાબિત કરી દીધી કે એદલજી પારડીવાલાએ પેલા અંગ્રેજને ‘ગધેરો’ ઉર્ફે ‘ડોન્કી’ કીધો હતો. જજ સાહેબે આ દલીલ માન્ય રાખતાં પારીવાલાને કહ્યું :

‘જુઓ, તમારી ઉજ્જવળ કારકિર્દી અને સાફ રેકોર્ડ જોતાં અદાલતનું સૂચન છે કે તમે માફી માગી લો.’

એદલજી કહે ‘ઓકે. હું એવણને ગધેરા ન કહી સકું પણ ગધેરાને તો મિસ્ટર બ્રિયરલી કહી સકું ને ? ધેટ વુડ બિ રિસ્પેક્ટ, ટુ ધ ડોન્કી, ઇઝન્ટ ઈટ ?’

જેવી જજ સાહેબે આ વાતને મંજુરી આપી કે તરત, લોકવાયકા મુજબ એદલજી પારડીવાલા પેલા અંગ્રેજ તરફ જોઈને બોલ્યા : ‘મિસ્ટર બ્રિયરલી…!’ 

થોડી ક્ષણો સુધી આ શબ્દો પાછળની ક્રૂર મજાક બીજા લોકોને સમજાય પછી એમણે ઉમેર્યું ‘આઈ એમ સોરી !’

હવે કિલ્લા પારડીના લોકોને ક્યાંથી ખબર હોય કે આખો કિસ્સો પ્રખ્યાત નાટ્યકાર બર્નાડ શૉ સાથે બનેલો છે !

એદલજી પારડીવાલાનો બીજો કિસ્સો તો ખરેખર અવળચંડો હતો. આ કેસ લડવા માટે એદલજી પારડીવાલા ખાસ વલસાડની કોર્ટમાં આવેલા. 

મામલો એવો હતો કે ગામડામાં રહેતો એક માણસ કમાવા માટે આફ્રિકા ગયેલો (દૂબઈ મસ્કત પહેલાં આફ્રિકાનો ક્રેઝ હતો) ત્યારે પોતાની એક ભેંસ સાચવવા માટે તેના પાડોશીને આપીને ગયેલો. બે વરસ પછી એ પાછો આવ્યો તો પાડોશી નામકકર ગયો કે ‘આ ભેંસ તો મારી છે !’ 

આમાં સામાવાળા વકીલે કંઈ એવી દલીલ કરી કે ‘એ ભેંસને જ કોર્ટમાં લાવો, પછી જુઓ, એ કોના બોલાવવાથી કોની પાસે જાય છે !’ નામદાર જજ સાહેબે એની મંજૂરી આપી દીધી !

આ વાત સાંભળીને એદલજી ચોંકી ગયા. ‘આય કોર્ટ છે કે સાક મારકેટ ? આજે ભેંસને સમન્સ મોકલે ચ, તો કાલે ઘોડાં ગધેડાં ઊંટ… કંઈ બી કોરટમાં આવસે ?’

જોકે એદલજી દલીલ કરે એ પહેલાં હુકમ થઈ ગયો. હવે જજ સાહેબને પાઠ ભણાવવા એદલજી પારડીવાલાએ બે બોગસ કેસ કોર્ટમાં દાખલ કર્યા. એક કેસ એવો ઊભો કર્યો કે એક રોડ રોલરની ઉપર બે પાર્ટીઓ માલિકીના દાવા કરી રહી છે ! બીજો કેસ તો ઔર વિચિત્ર બનાવ્યો… કે બે ગામ વચ્ચે એક તળાવ છે અને બંને ગામવાળા કહે છે કે આ તળાવમાં જે માછલીઓ છે તેની ઉપર માત્ર અમારો જ હક્ક છે !

પહેલો રોડ રોલરવાળો કેસ જજ સાહેબ એડમિટ કરવા જ જતા હતા ત્યાં એદલજીએ એમની ચેમ્બરમાં જઈને ચેતવણી આપે કે ‘તમે પેલી ભેંસને કોરટમાં રજુ કરવાનું કીધેલું છે. તેમ આમાં બી મેં કોરટમાં સાડા પાંચ ટનનું રોડ રોલર લાવસ ! કંઈ બી તોડફોડ થેઈ તો મારી જવાબદારી નીં મલે !’

અને બીજા કેસમાં તો જજ સાહેબની દશા કફોડી થઈ ગઈ ! એદલજી પારડીવાલાએ ભેંસના કેસનો હવાલો ટાંકીને ઓનરેબલ કોરટની સાંમ્મે ડિમાન્ડ કીધી કે...

‘આય કેસમાં તો નામદાર કોરટે આખુ તલાવ, તેનાં પાણી અને માછલાંની સંમ્મેત અંઈ કોરટમા હાજર કરવા જ પડે ! વિધાઉટ ઇટ હાઉ વિલ ધ લોર્ડશીપ એસ્ટાબ્લિશ ધ ઓનરશીપ ઓફ ધ પોન્ડ ?’

આવા બધાં કિસ્સાઓ ખરેખર બનેલા કે પછી એ બધી એડવોકેટ એદલજી પારડીવાલાના ભેજાની પેદાશ હતી તે તો ખોદાયજી જાણે (ભગવાન જાણે). જોકે એક કેસ તો ખરેખર માન્યામાં ન આવે તેવો હતો. એદલજી એ કેસની વાત કરતાં પહેલાં દર વખતે એવું બોલતા કે :

‘વાત જવા દે નીં, ડિકરા ! આ તમારા રતન ટાટાનો કાકા ઉ’તો ને, જે આર ડી ટાટા ? એની તો મેં આખ્ખી ફેકતરી બંધ કરાવી લાખતે.. પન એ માતીડો પારસી ખરો કે નીં, તેમાં મેં એને માફ કીધો !’

આપણું કૂતુહલ વધી જાય ‘હું વાટ કરતા છે ? જે આર ડી ટાટાને તમે માફ કીધેલા ? એવું તે હું બનેલું ?’

જવાબમાં એદલજી કિસ્સાની માંડણી કરતા પહેલાં પૂછે ‘પેલો લાલ કલરનો નહાવાનો હાબુ (સાબુ) આવતો છે કનીં ? તેની રેડિયોની જાહેરખબરમાં હું ગાતા છે ?’ પછી પોતે જ ગાઈ બતાડે… ‘ટંડુરસ્ટી કી રક્સા કરટા હે લાઈફબોય.. લાઈફબોય હે જહાં, ટંડુરસ્ટી હે વહાં… બરોબર ?’

તમે કહો કે ‘બરોબર’ તો એદલજી બગડે ‘કંટોલાં બરોબર ? એ જરીક અમથી હાબુની ગોટી ટારી ટંડુરસ્ટીની રક્સા કેમ કરીને કરવાની ? 

ડિકરા, જરીક વિચાર કર, તું જો માંદો પઈડો, તને કાળિયો તાવ-બાવ જો આઈવો, તને ઝાડા-બાડા છૂટી ગિયા, ડારૂ પી પીને તારું લિવર બગરી ગિયું… તેમાં આ લાઈફબોયની ગોટી હું કરી લેવાની ? એ ગોટીથી તું દા’ડામાં દહ વાર ન્હાઈયા કરસ, તો બી કંઈ ટારી ટંડુરસ્ટીની રક્સા થવાની કે ?’

તમારે કાન પકડવા જ પડે… ‘નીં જ થાય બાવાજી ! નીં જ થાય ને !’

‘બસ, તો ઇન નાઇન્ટીન હંદ્રેદ એન્ડ ફીફ્ટી નાઇન, મેં મુંબઈની હાઈ કોરટમાં પબ્લિક ઇન્ત્રેસ પિટિસન દાખલ કીધેલી કે આય લાઇફબોય સાબુની ઉપર બાન લગાડો !’

‘બાપ રે ! પછી ?’

ત્યારે એદલજી મોટું રહસ્ય ખોલતા હોય તેમ આંખો પહોળી કરીને ભારે અવાજે કહેતા ‘પેલા જે આર ડી તાતા ખરા કે નીં, તે જાતે પોત્તે મને મલવા આઈવા !’

‘હું વાટ કરે ?’

‘તું વાત જવા દેનીં ડિકરા ! મેં તો મારી ઓફિસમાં બેથો બેથો તારી કાકીએ ટિફીનમાં ભરી આપેલા ધાનસાક ને રોતલી ખાતો ઉતો. મારો પિયુન આવીને મને કેયસ, સાહેબ, કોઈ જેઆરડી તાતા આવેલા છેવ. મેં કેયું આવીયા છે તો બેસવાને ખુરસી આપ, ને પીવાને પાની આપ ! આંય જોતો નીં મલે ? હું લંચ કરવા બેથો ચ ?’

એદલજી આ કિસ્સાનું ક્લાઈમેક્સ ખોલતાં પહેલાં દર વખતે આવી ઝીણી ઝીણી ડિટેલ ઘુસાડીને ઓડિયન્સને પકડી રાખતા. કોઈવાર એ ધાનસાક ખાવા બેઠા હોય તો કોઈ વાર એમણે પાંપલેત માછલીનો ચટાકો કર્યાની વાત ઘુસાડી હોય, એટલું જ નહીં. લંચ કરી લીધા પછી પોતે કેવા ધજમજેના ચાંદીના ગ્લાસ વડે પાણી રેડીને હાથ ધોયેલા (એ પણ લાઈફબોય સાબુ વિના જ) અને કેવા સરસ ગળળળળ… કરતા કોગળા કરેલા ત્યાં સુધીનું ઘૂસાડીને વાત લંબાવ્યા કરે.

જોકે તમારા ચહેરા ઉપર કંટાળો આવવા લાગે કે તરત પોતાની ઓફિસમાં જે આર ડી તાતાની એન્ટ્રી કરાવી દે ! ‘શું એમનો રૂઆબ, શું એમનો ઠાઠ, શું એમની ગ્રેસ… ‘ને તો બી મારી સાંમ્મે કોઈ વાઘ જાણે બકરી બની ગિયો ઓ’ય તેમ બેહી રે’યલો…’

એ વર્ણન પછી જે આર ડી તાતાનો ડાયલોગ આવે કે ‘મિસ્ટર પારડીવાલા, ઓન વોટ ગ્રાઉન્ડ્ઝ યુ હેવ ફાઈલ્ડ ધ પિટિશન ?’

ત્યારે એદલજી યાદ કરીને કહે ‘આઈ હેવ ઓવર હંડ્રેડ એન્ડ સિકસ્ટીન કેસ સ્ટડીઝ વિથ મિ… મારી પાસે અલ્લગ અલ્લગ જાતનાં ડરડીઓની ફાઈલો પડેલી ચ. કોઈને સરદી-ઉધરસ ઉ’તી. કોઈને તાવ ઉ’તો, કોઈને હાર્ટ ટ્રબલ, તો કોઈને ટીબીની ત્રબલ ઉ’તી…. 

એવણ તમામ પેસન્ટને મેં તમારા સાબુથી દા’રામાં બબ્બે વાર નવરાવિયા ચ ! તો બી એવણની ટંડુરસ્ટીમાં તમારા સાબુને ક્રેડિટ મલે તેવી કોઈ રક્સા થયેલું માલમ પડીયું નથી. મિસ્તર તાતા, તમે આ કેસ બે જ હિયરીંગમાં હારી જવાના. હવે આમાં ફેરફાર થઈ સકસે નંઈ. સોરી.’

પ્રેક્ષકગણને થાય કે, સાલું, એ પછી થયું શું ? કેમ કે લાઈફબોય સાબુ તો હજી બજારમાં છે અને સ્લોગન પણ ચાલે જ છે. ત્યારે એદલજી છેવટનું સસ્પેન્સ ખોલતાં ઇમોશનલ થઈ જતા :

‘અ’વે તને સું કે’વ ડિકરા ? એ પારસીએ મુને ઇમોસનલી બ્લેકમેલ કીધો ! મને કેય ચ, આ લાઇફબોય બનાવનારી જે બ્રિટીશ ગોરિયા લોકની કંપની છેવ, તેને અમું ટેક-ઓવર કરી લેવાના ચ. પન તમારા કેસને લીધે સોદો ઘોંચમાં પરી જાસે ને સોદો થિયો બી તો પછી લાઈફબોયની ખપત ખલાસ થેઈ જાસે. એક પારસી થેઈને બીજા હિન્ડુસ્ટાની પારસીનું નુકસાન સાને વાસ્તે કરે ચ બાવા ?’

‘એટલે ? તમે કેસ પાછો ખેંચી લીધો ?’

‘હાસ્તો…’ એદલજી જરીક અફસોસ બતાડીને દર વખતે કહેતા ‘પન પેલો જેઆરડી તાતા ફરી ગિયો, તેણે ટેક-ઓવર કરિયું જ નીં !’

***

- મન્નુ શેખચલ્લી 

E-mail : mannu41955@gmail.com